Met nieuwe gevangenissen komen nieuwe uitdagingen, én nieuwe mogelijkheden. Beleidscoördinatoren Annelies Jans en Eva Meeus, in de gevangenissen van Dendermonde en Haren respectievelijk, kijken met hoop naar de toekomst van hulp- en dienstverlening aan gedetineerden.
Annelies Jans is sinds 2009 beleidscoördinator in de gevangenis van Dendermonde. Na zo veel jaren ervaring put zij nog energie uit de kleine en grote overwinningen. “Samen met Eva Meeus en de VUB hebben we een project ingediend bij Europa WSE. We betrekken er ook gedetineerden zelf bij. Recent hadden we een overleg van onze projectgroep. Het is ons gelukt om dit hybride te laten doorgaan, zodat zowel de gedetineerden van Haren, als de gedetineerden van Dendermonde konden aansluiten. Er was wat kunst-en-vliegwerk voor nodig (internetlijn regelen, tafels en stoelen verzetten, …) maar het geeft voldoening en energie als zoiets lukt!”
Eva Meeus is sinds januari 2023 beleidscoördinator in Haren en Sint-Gillis. Optimistisch blijven is haar kracht, en dat doet ze met de nodige humor. “Een aantal weken geleden was ik door de gevangenis van Haren aan het wandelen met één van de onderwijscoördinatoren, Marleen. We gingen kijken in een activiteitenzone of er voldoende materiaal aanwezig was (kasten, stoelen, tafels,…). Toen we de zone terug wilden verlaten hadden we de deurklink vast. We hebben toen enorm hard gelachen, iets om nooit te vergeten!”
De gedetineerden hebben recht op hulp- en dienstverlening, en de maatschappij heeft recht op mensen die voorbereid zijn op een leven zonder misdaad.
Alle gedetineerden hebben recht op gezondheid, welzijn, jobcoaching, sport, cultuur, onderwijs, …
Om kort te zijn, het enige waar ze geen recht op hebben tijdens de straf is ‘vrijheid’.
Om hen tijdens die straf binnen de gevangenismuren te houden, is de federale overheid verantwoordelijk. ‘De cipiers’, in de volksmond. Vlaanderen staat dan weer in voor het recht op zelfontplooiing en alles wat daarbij komt kijken. Het versterkt mensen om een leven zonder criminaliteit op te bouwen na de vrijlating, en het zorgt ook voor een nuttige tijdsbesteding tijdens de straf. In het jargon van de afdeling Hulp- en Dienstverlening aan Gedetineerden (HDG) heet dat pakket aan activiteiten: het ‘aanbod’.
De talrijke problemen waar onze gevangenissen mee te kampen hebben (zoals overbevolking, oude infrastructuur, personeelstekort) zorgen er te vaak voor dat de hulp- en dienstverlening de gedetineerden niet volledig bereikt. En dat is problematisch want gedetineerden hebben er wel recht op, én de maatschappij heeft recht op mensen die voorbereid zijn op een leven zonder misdaad. Met de komst van gloednieuwe gevangenissen hoopt Vlaanderen alvast op beterschap.
Eva Meeus: In Haren is er ondertussen groepsaanbod opgestart, waaronder gemengd aanbod. Er zijn twee opleidingen (keukenopleiding in de didactische keuken, en basiscommunicatie) waar zowel mannen als vrouwen aan kunnen deelnemen en dat loopt goed. Hier hoort wel een kanttekening bij. De gevangenis is nog lang niet vol. De gedetineerden komen mondjesmaat toe, omwille van personeelstekort bij het bewakend kader. Of we alles kunnen realiseren, is dus nog afwachten. Tegen de zomer verwachten we in totaal 600 gedetineerden, al is er plaats voor 1.190 mensen. Er is dus nog een lange weg te gaan en ik kan nu niet voorspellen of alles goed zal blijven gaan. In Sint-Gillis, waar ik ook beleidscoördinator ben, kan er door personeelstekort en overbevolking al jaren geen groepsaanbod meer doorgaan. We proberen nog een minimum te voorzien, zoals bijvoorbeeld de onthaalwerking en individuele begeleiding door verschillende diensten. Het is dus een voorzichtige stap vooruit.
Annelies Jans: Voor mij is het ook nog wat te vroeg om een oordeel te vellen. We zijn pas open. We zijn wel onmiddellijk kunnen starten met ons individueel aanbod, en de tweede week na de verhuis al met de eerste groepsactiviteiten. Daarover zijn we dus zeker tevreden! Onze werking zal wel nog veranderen. Het ‘oude’ Dendermonde was vooral een arresthuis. Daar komen gedetineerden terecht in afwachting van hun proces. Dat betekent dat we voornamelijk kortdurende trajecten organiseren omdat de populatie snel verhuist naar andere gevangenissen of vrij gaat. In de nieuwe gevangenis gaan we, behalve deze beklaagdenpopulatie, ook een deel veroordeelden hebben. Zowel kort- als langer gestraften. We kunnen in de nieuwe gevangenis dus meer inspelen op verschillende noden en behoeften en op bepaalde vragen van de gedetineerden zoals bijvoorbeeld beroepsopleidingen. Met de nieuwe infrastructuur zal er sowieso meer mogelijk zijn. We passen ons aanbod aan de populatie aan, en we proberen op die manier de meest gepaste lessen of begeleidingen te voorzien.
Meeus: Het blijft knokken om ons werk goed te kunnen doen. Men had veel problemen kunnen vermijden door ons op voorhand veel nauwer te betrekken bij afspraken en infrastructuur. Eén voorbeeldje: Het groepsaanbod is binnen een bepaalde tijdspanne waarvan het start-uur niet gewijzigd kan worden aangezien we in Haren werken met badges die geprogrammeerd zijn. We zijn dus gebonden aan die tijdsblokken, en die veranderen is financieel en organisatorisch onmogelijk. De volledige werking van de gevangenis is hierop afgestemd en geprogrammeerd. Dit is een gemiste kans in samenwerking met de federale justitie. We delen tenslotte de werkvloer.
Jans: In Dendermonde is dat hetzelfde verhaal. Ik moest voor de verhuis continu achter mensen aanlopen om informatie te sprokkelen. De directie was moeilijk te pakken te krijgen, en er was lokaal geen structureel forum waarbij ik kon aansluiten. Je ziet iedereen heel hard hun best doen, maar er ontbrak iemand om heel dat proces in handen te nemen.
De vrijheidsberoving is de straf. En daar stopt het.
Meeus: Er zijn ook positieve verhalen hoor. En er is hoop. In Haren is er een cursus basiscommunicatie opgestart voor onze onthaalbuddy’s, dat zijn gedetineerden die nieuwe gedetineerden kunnen begeleiden. Die les loopt vlot, en brengt veel positieve sfeer. Mensen voelen zich nuttig en gewaardeerd. Dat is belangrijk in de gevangeniscontext. In het vrouwenblok was vorige week de cursus relaxatie volzet, dat zijn signalen dat het aanbod aanslaat waardoor we ook andere opties bekijken. Voor Sint-Gillis zijn die successen moeilijker te vinden.
Jans: Waar ik voor Dendermonde meteen aan denk is onze werking met fatikken (gedetineerden die werken in de gevangenis, red.). Zij werken samen met ons. Ze doen bijvoorbeeld administratieve taken, helpen met flyers en affiches, ondersteunen de bibwerking, etc. Voor hen is het een zinvolle tijdsbesteding, ze kunnen hun competenties inzetten, en ze zijn een waardevolle aanvulling op ons team. Dit is iets dat we willen uitbouwen, door de kwaliteiten van mensen te benutten en hen in te zetten als bijvoorbeeld onthaalbuddy, of een sportlesgever. Dit is volgens mij de weg om in te slaan. Onze gedetineerden meer en écht betrekken.
Jans: De nieuwe gevangenissen zien er inderdaad mooi uit, maar wat vaak wordt vergeten is hoe klein de cellen zijn en hoe lang gedetineerden daar moeten zitten zonder te weten wanneer die deur opengaat. De vrijheidsberoving is de straf en dat wordt vaak onderschat. Dat heeft een enorme impact. Ze ondergaan een straf, maar wil dat zeggen dat ze geen recht hebben op perspectief?
Meeus: Ik sluit me daar volledig bij aan. De straf is vrijheid ontnomen worden, daar stopt het. Het betekent niet dat de mensen opeens geen rechten meer hebben. Je mag ook niet vergeten dat gedetineerden meestal terug vrijkomen, en dan moeten we ervoor zorgen dat ze daarop voorbereid zijn en niet meteen via een draaideur terug binnen komen. Een gedetineerde met toekomst zal veel minder geneigd zijn om nieuwe feiten te plegen.
Jans: "Dé crimineel" bestaat ook niet. Sommigen hebben een misstap begaan en beseffen dit ten volle, en sommigen komen nooit meer vrij. Het is belangrijk om het hele spectrum te zien. Maar het recht op hulp- en dienstverlening mag niemand ontnomen worden.
